Stefania Aniela Sempołowska (1869–1944) – nauczycielka, działaczka oświatowa i społeczna, publicystka i pisarka zaangażowana w walkę o prawa dziecka, propagatorka kształcenia dziewcząt, współtwórczyni pierwszych organizacji poświęconych obronie praw nauczycieli/ek. W wielu obszarach wyprzedzała swoja epokę.
Córka Marii (z Potrzebowskich) i Stanisława Sempołowskiego. Urodziła się w Poloniszu w pow. kolskim. Z powodu bankructwa ojca, dzieciństwo spędziła w majątku babki Emilii Lalewiczowej w pow. Jarocińskim. W 1878 roku, po śmierci ojca, rodzina rozdzieliła się: jej najstarszy brat zamieszkał z babką, natomiast matka wraz z córkami, wyjechała do Warszawy, gdzie zarabiała na życie prowadząc pracownię sztucznych kwiatów.
Fot. Stefania Aniela Sempołowska
Źródło: Zdzisław Libera: Maria Dąbrowska. Warszawa 1965, p. 107. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Stefania_Sempolowska.jpg
W latach 1878-1884 korzystała z bezpłatnej nauki w warszawskiej tajnej szkole żeńskiej Jadwigi Teodozji Papi, wyróżniając się wynikami w nauce na tle innych uczennic. W trakcie edukacji szkolnej udzielała korepetycji młodszym koleżankom i pracowała jako guwernantka w zamożnych domach. Mając 17 lat zdała zdała egzamin nauczycielski przed komisją rządową, uzyskując „wyższy patent nauczycielki domowej”.
Mortkowicz – Olczakowa H., Panna Stefania. Dzieje życia i pracy Stefanii Sempołowskiej, Wydawnictwo Nasza Księgarnia, Warszawa 1961.
W 1881 roku Stefania Sempołowska obserwowała pogrom ludności żydowskiej w Warszawie.
„Gdy w roku 1880 lub 81 przyjechałam z matką jako małe dziecko do Warszawy, zamieszkałyśmy wówczas na ulicy Zielnej, koło Świętokrzyskiej. I wówczas pierwszy raz w moim życiu, a może i ostatni, widziałam pogrom. Naprzeciwko nas stał domek parterowy, zamieszkały przez Żydów. Widziałam, jak motłoch, tłum złożony z niedorostków, rwał okiennice i tłukł szyby. A potem rozdzierali pierzyny i cała ulica wyglądała jak pokryta śniegiem. Policja i żołnierze dokończyli dzieła. Rozbito szynk i przez całą noc słychać było krzyki i hałas. Matka przedstawiła nam sprawę jako wynik ciemnoty, celowo hodowanej, jako krzywdę polityczną Polaków. Wrażeń, jakie odniosłam wówczas, nie zapomnę nigdy w życiu. Chodziłam wtedy do tajnej szkoły panny Teresy Papi przy ulicy Wielkiej. Przełożona wygłosiła do nas długie przemówienie. Również i ona uważała, że pogrom jest sprawą polityczną; mówiła nam, że jest to wynik akcji rosyjskiej, celowo zorganizowanej, ażeby przez podział budzić wzajemną nienawiść. Uważała, że jest to jeden ze sposobów osłabienia Polski…”
To wydarzenie wykształciło w niej postawę sprzeciwu wobec szowinizmu i antysemityzmu. Dawała temu wyraz przez całe życie – sprzeciwiała się wszelkim przejawom segregacji etnicznej i narodowej w edukacji (krytykowała ostro getto ławkowe).
Po ukończeniu szkoły Stefania Sempołowska marzyła o studiach wyższych – ale drzwi uniwersytetów na ziemiach polskich były dla kobiet nadal zamknięte. Naukę kontynuowała na Uniwersytecie Latającym, pełniącym w Królestwie Polskim rolę tajnej nieformalnej szkoły wyższej. Jako młoda nauczycielka związała się z tajnym ruchem oświatowym oraz ruchem emancypacji kobiet w Królestwie Polskim – poza kobiecym Uniwersytetem Latającym, także Kobiecym Kołem Oświaty Ludowej i innymi podziemnymi organizacjami społecznymi.
Uroczysty pochód w Warszawie. Słuchaczki i słuchacze wyższych kursów naukowych, fot. Marian Fuks, pocztówka, 1916, Biblioteka Narodowa, licencja PD, źródło: Polona
W 1894 r. w swoim mieszkaniu przy ul. Świętokrzyskiej w Warszawie założyła nielegalne gimnazjum dla dziewcząt z nowoczesnymi metodami nauczania. W jej szkole uczyli m.in. Helena Szalay, siostra Marii Skłodowskiej-Curie czy Janusz Korczak. Wspierała także nielegalną oświatę dla dzieci robotników, działała w Warszawskim Towarzystwie Dobroczynności, zainicjowała powstanie wypożyczalni pomocy szkolnych. Kilkakrotnie więziona, została zmuszona przez władze carskie do wyjazdu do Galicji. Dzięki pomocy Kazimiery i Odona Bujwidów osiedliła się w Krakowie, gdzie również stała się osobą niemile widzianą. Wynikało to m.in. z namawiania uczniów do strajku szkolnego przeciwko lojalizmowi wobec Austrii. Z tego okresu pochodzi książka „Niedola młodzieży w szkole galicyjskiej”.
Wróciła do Królestwa w trakcie rewolucji 1905 r., włączając się w działania Polskiego Związku Ludowego oraz ruchu na rzecz „spolszczenia” szkół. Popierała Strajk Szkolny. W 1905 roku w Pilaszkowie zorganizowała zjazd delegatów i delegatek kół nauczycielskich w Królestwie Polskim – postanowiono tam, że wbrew rosyjskiemu zakazowi nauczyciele będą w szkołach ludowych prowadzić zajęcia w języku polskim. Współtworzyła pierwsze organizacje poświęcone obronie praw nauczycieli i nauczycielek. Razem z Marianem Falskim założyła postępowe „Koło Wychowawców”. Z pomocą Władysławy Weychert-Szymanowskiej i grona zaufanych kobiet zorganizowała „Stowarzyszenie Kursów dla Analfabetów Dorosłych”.
W 1908 r. Sempołowska została ponownie aresztowana. Na wolność wyszła po trzech miesiącach – z nową energią i planem na cykl artykułów, które później ukazały się w formie książki pod tytułem „Z dna nędzy”. To tam, obok fatalnych warunków sanitarnych, opisała piekło więziennej wegetacji osadzonych kobiet i dzieci. Wraz ze Stanisławem Patkiem i gronem adwokatów zorganizowała też Związek Pomocy dla Więźniów Politycznych. Prowadziła po stłumieniu rewolucji nielegalną „Kasę Pomocy” dla represjonowanych oraz pomagała bronić ich przed obliczem sądu carskiego.
Podczas I wojny światowej działała w warszawskim Uniwersytecie Ludowym. Po odzyskaniu niepodległości zaangażowała się w pomoc dzieciom osieroconym wskutek wojny, była odpowiedzialna za wymianę ludności rozproszonej z powodu wojny między Polską a sowiecką Rosją.
Dużo pisała. W artykułach takich jak: „O udziale młodzieży w radach pedagogicznych”, „Wczoraj i jutro w wychowaniu” czy też „O jutro szkolnictwa polskiego”, dawała wyraz swojego ogromnego zatroskania o kształt edukacji szkolnej i kształcenia młodzieży. W 1913 roku wspólnie z Janiną Mortkowiczową zaczęła wydawać ilustrowane dwutygodniki dla dzieci i młodzieży: „Z bliska i z daleka” oraz „W słońcu”. Dla najmłodszych pisali tam m.in. Władysław Orkan, Stefan Żeromski oraz Maria Dąbrowska.
Napisała również wiele podręczników szkolnych. Intensywnie zajmując się przyszłością szkolnictwa polskiego, opublikowała prace: „Podręcznik nauki o Warszawie”, „Warszawa wczoraj i dziś”, „Na ratunek”, które miały służyć również celom dydaktycznym. Była autorką książek i broszur, m.in. „Niedola młodzieży w szkole galicyjskiej”, „Z dna nędzy” (raport o prostytucji i warunkach w więzieniach kobiecych), „Przewodnik po Powązkach”, „Mazury Pruskie” (apel o pomoc dla Polaków poddawanych germanizacji na tym terenie), „Pomoc więzienna”, „Reforma szkolna 1862 r.”, „Z tajemnic Ciemnogrodu” (raport o niedoborach materialnych i organizacyjnych szkolnictwa w II RP), powieści „Do bieguna północnego” i „Na ratunek”, była też współautorką i redaktorką przewodnika historycznego „Warszawa wczoraj i dziś”.
Stefania Sempołowska – „Publicystyka społeczna”, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1960.
Inspirowała otoczenie. Swoim zaangażowaniem, gotowością do działania, charyzmą, robiła ogromne wrażenie. Poeta Tadeusz Miciński, dedykując Stefanii Sempołowskiej tom swoich wierszy, nazwał ją Nike Burzy.
Wizerunek Stefanii Sempołowskiej wraz z Laurą Pytlińską można zobaczyć w alegorycznym obrazie Polski i Litwy, „Siostry”, autorstwa Wojciecha Gerson z 1897 roku – ŻRÓDŁO
W II RP była bardzo aktywna w Związku Nauczycielstwa Polskiego, w Zarządzie Związku Nauczycieli Ludowych i innych inicjatywach środowiska nauczycielskiego. W latach 30. ciężko zachorowała, co zmusiło ją do wycofania się ze znacznej części aktywności publicznej. Poświęciła się głównie pracy publicystycznej i pisarskiej, jednak zabierała głos w ważnych sprawach publicznych, m.in. protestując przeciwko antysemickim ekscesom skrajnej prawicy.
Postać Stefanii Sempołowskiej w audycji Bronisławy Orłowskiej z cyklu „Biografie niezwykłe” oraz felieton Mariana Falskiego o Stefanii Sempołowskiej w Polskim Radiu.
POSŁUCHAJ AUDYCJI
Samotną i ciężko chorą Sempołowską zaopiekowała się Aniela Steinsbergowa, jej dawna uczennica, wówczas członkini PPS, która wiele lat później została współzałożycielką Komitetu Obrony Robotników. W czasie okupacji organizowała pomoc dla więźniów i Żydów w warszawskim getcie. Współpracowała z Żydowskim Komitetem Narodowym: załatwiała dokumenty, szukała mieszkań i kontaktów dla Ocalałych.
Aresztowana przez Gestapo we wrześniu 1942 r., została zwolniona ze względu na ciężki stan zdrowia. Zmarła 31 stycznia 1944 r., pochowano ją na warszawskich Powązkach.
Iwona Chmura-Rutkowska
Bibliografia:
Hytrek-Hryciuk J. Nike, która się nie wahała. Stefania Sempołowska (1869-1944), CZYTAJ WIĘCEJ
Mortkowicz – Olczakowa H., Panna Stefania. Dzieje życia i pracy Stefanii Sempołowskiej, Wydawnictwo Nasza Księgarnia, Warszawa 1961.
Sempołowska Stefania Aniela, Polski Słownik Biograficzny, CZYTAJ WIĘCEJ
Sempołowska S., Pisma, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1960.
Uniwersytet latający, Nieformalne instytucje kształcenia wyższego, jakie funkcjonowały w Królestwie Polskim (od 1905 roku) i w Polsce (od 1918 roku), CZYTAJ WIĘCEJ
Zdjęcie z kołnierzykiem
Fot. Stefania Aniela Sempołowska
Źródło: Zdzisław Libera: Maria Dąbrowska. Warszawa 1965, p. 107. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Stefania_Sempolowska.jpg
