Czy pamiętamy, kim były pierwsze nauczycielki? Czy mamy świadomość, że musiały walczyć o siebie i akceptację swoich ambicji i wyborów oraz prawa do pracy i niezależności – nie tylko z patriarchalnym systemem wykluczającym kobiety z edukacji, ale także ze swoimi najbliższymi? Większość z nich po to, by zdobyć upragniony zawód nauczycielki musiała zmierzyć się w pierwszej kolejności ze stereotypami i uprzedzeniami ze względu na płeć. To, co je łączyło – to wiara w moc edukacji i jej emancypacyjny potencjał. Mimo, że doświadczały niechęci i blokad, znajdowały siłę, żeby wzmacniać innych. Pracowały z osobami, które były wykluczane i dyskryminowane: dziewczynkami, dziećmi biednymi, obcymi etnicznie i narodowo, osobami z niepełnosprawnością.
Nauczycielki były pierwszą dużą falą wyemancypowanych kobiet z wyższym wykształceniem – zdobywanym początkowo poza obszarem ziem polskich, bo tu drzwi uniwersytetów były długo dla nich zamknięte. Walczyły o niezależność, o możliwość rozwijania swoich talentów, podejmowanie działań w sferze publicznej oraz wpływania na świat. Kontynułujemy cykl #NauczycielkiEmancypantki – poświęcony bardzo często zapomnianym postaciom kobiet, które poprzez zawód nauczycielki i pedagożki z odwagą sięgały po możliwości zmieniania świata na lepszy.
Fot. 1 Józefina Łapińska jako nauczycielka seminarium nauczycielskiego w Budzentynie (1927 r.), ze zbiorów Muzeum Harcerstwa w Warszawie
Józefina Łapińska (ur. 18 września 1900 w Łodzi, zm. 27 lipca 1986 w Konstancinie-Jeziornie) – pseud. Jadwiga Ławińska, Katarzyna, Dziuta, doktorka filozofii, nauczycielka, komendantka Pogotowia Harcerek (1920, 1938–1945), komendantka Kielecko-Radomskiej i Kieleckiej Chorągwi Harcerek (1929–1938). Jej ojcem był Feliks Łapiński, kierownik działu kierowniczego w wytwórni pojazdów konnych, społecznik i orędownik organizowania polskiego szkolnictwa jeszcze przed wybuchem I wojny światowej. W 1914 roku Józefina Łapińska rozpoczęła swoją przygodę z harcerstwem. Wstąpiła wówczas do I Łódzkiej Żeńskiej Drużyny Skautowej. Tam poznała Marię Wocalewską, jedną z harcerskich ikon żeńskiego skautingu okresu międzywojennego, Harcmistrzynię Rzeczypospolitej. Jej drużyna należała do Polskiej Organizacji Skautowej, jednej z kilku organizacji skautowej działających na terenie zaboru rosyjskiego. Józefina pełniła w latach 1915-16 w drużynie funkcję zastępowej, później także plutonowej, w grupie dorosłych robotnic fizycznych. Reprezentowała organizację w listopadzie 1916 roku na zjeździe organizacji skautowych z terenów Kongresówki. Praca harcerska, szczególnie w latach 1918-19, pochłaniała ją tak mocno, że szkoła i nauka stały się „zajęciem drugoplanowym”.
W 1919 roku zdała maturę i podjęła decyzję o rozpoczęciu studiów na Uniwersytecie Warszawskim, na kierunku filologia polska. W stolicy mieszkała ze swoją byłą zwierzchniczką, M. Wocalewską, Naczelniczką Głównej Kwatery Żeńskiej. Łapińska od razu także wpadła w wir pracy harcerskiej i zajęła się drużynami w szkołach powszechnych na Woli i Powiślu (Hufiec Piąty). W 1920 roku, w czasie wojny polsko-bolszewickiej, została komendantką Pogotowia Harcerek. W pracy wychowawczej była bardzo aktywna i twórcza, wymyśliła na przykład zespół artystyczny w swoim hufcu, który wystawiał sztuki teatralne, a przy okazji zabezpieczał finansowo harcerki. Trupa pracowała według planu z określonym celem wychowawczym zakreślonym przez Łapińską. Był nim repertuar mający obrazować rolę polskiej kobiety w sztuce dramatycznej. Hufiec Piąty wydawał też własne czasopismo „Hufiec”. W latach 1922-24 pełniła funkcję kierowniczki Wydziału Organizacyjnego Głównej Kwatery Żeńskiej, chwilowo była także zastępczynią komendantki Chorągwi Warszawskiej.
W 1924 roku po skończonych studiach zaczęła działać w szkolnictwie. Niełatwe warunki pracy, kłopoty zdrowotne Łapińskiej (choroby płucne) spowodowały, że często zmieniała miejsce zatrudnienia, latach 1924-32 aż sześciokrotnie! Pierwszą placówką było męskie gimnazjum Towarzystwa Szkół Pracy w Wieleniu nad Notecią. Właśnie wtedy uzyskała, w 1926 roku, dyplom nauczyciela szkół średnich. Równocześnie pisała pracę doktorską z polskiego romantyzmu. Kolejno uczyła w męskim gimnazjum ukraińskim w Łucku oraz w Seminarium Nauczycielskim Polskiej Macierzy Szkolnej w Bodzentynie.
Fot. 2 Józefina Łapińska jako nauczycielka gimnazjum w Wieleniu z psem Argusem (1924 r.), ze zbiorów Muzeum Harcerstwa w Warszawie
Pracowała z chłopcami i w każdej placówce miała z nimi doskonały kontakt. Łapińska pracowała także w Dworku Cisowym Olgi Małkowskiej, przy okazji w górach reperowała swoje zdrowie (1928 r.). Swoją nauczycielską wędrówkę po Polsce zakończyła na Kielecczyźnie, najpierw w Państwowym Seminarium Nauczycielskim w Ostrowcu, a następnie w prywatnym Seminarium Nauczycielskim w Końskich. Była niekonwencjonalna jako nauczycielka – uczyła „teatralnie”, tzn. lubiła inscenizować z uczniami przerabiane lektury, dbała o bibliotekę, rozwijała czytelnictwo wśród uczniów, dbała o ich warunki mieszkaniowe i nawet pilnowała ich wyżywienia. W 1929 roku zaczęła organizować nową Chorągiew: Kielecko-Radomską, bo tam działaność harcerek była rachityczna. Pomagała jej w aktywności harcerskiej Ewa Grodecka i po krótkim czasie praca w chorągwi przybrała na intensywności. Główną troską komendantki chorągwi było bowiem wychowanie dziewcząt w gotowości do służby i wszczepianie im sprawności organizacyjnej.
W 1932 roku Łapińska została komendantką Szkoły Instruktorskiej na Buczu, kierowała także Wydziałem Kształcenia Głównej Kwatery Harcerek. W drugiej połowie lat trzydziestych jej chorągiew realizowała program „Przymierze z dzieckiem”, zainicjowany przez Józefinę. To związało pracę harcerek ze Szkołą Instruktorską na Buczu.
Fot. 3 Prewentorium Dziecięce w Ośrodku Harcerstwa Żeńskiego na Buczu http://stanicakaminskiego.pl/historia-wczesniejszych-osrodkow/
Ten ogrom pracy harcerskiej sprawił, że profesja nauczycielska Łapińskiej musiała zostać inaczej wpleciona w aktywność komendantki. Kuratorium Okręgu Szkolnego Śląskiego zatrudniło ją w gimnazjum z językiem niemieckim jako wykładowym w Bielsku, udzielając jednocześnie odnawianego co roku urlopu płatnego na pracę harcerską. Łapińska w ramach tej współpracy kształciła na Buczu nauczycielki z terenu województwa śląskiego, odbywały się tam także kolonie dla dzieci ze Śląska. Harcerki z Bucza prowadziły w sąsiednich miejscowościach drużyny harcerskie i gromady zuchowe (Hufiec Buczański), została także nawiązana współpraca z okolicznymi mieszkańcami, dla których utworzono Szkołę Rolniczą (Szkoła Przysposobienia Gospodyń Wiejskich), zakładano przedszkola dla dzieci wiejskich. Bucze stało się ważnym miejscem dla polskiego harcerstwa dziewcząt.
Fot. 4 Grupa przedstawicielek ruchu harcerskiego z 32 państw. Widoczne m.in. Olave Baden-Powell (5. z lewej w pierwszym rzędzie), pani Sabry z Egiptu (4. z lewej) i Olga Małkowska., 6-14.08.1932, Bucze (powiat cieszyński), Narodowe Archiwum Cyfrowe.
Sama Łapińska w tym czasie jednak tak bardzo podupadła na zdrowiu, że konieczną okazała się operacja unieruchomienia lewego płuca, przeprowadzono ją w Szwajcarii. Kierująca Buczem hm. Józefina Łapińska miała wobec prowadzonej przez siebie placówki i misji harcerek jeszcze szersze plany – od 1934 roku zaczęła prace przygotowawcze do tego, by uruchomić zakład leczniczo-wychowawczy w Istebnej na Śląsku – w zamyśle Łapińskiej był to plan prewentorium prowadzonego przez Organizację Harcerek. Łapińska poświęciła tej idei wiele czasu, korespondując między innymi z kilkunastoma prewentoriami i sanatoriami, także zagranicznymi, na temat sposobów ich pracy, organizacji, sposobów leczenia etc. Osobiście brała udział w podróżach zagranicznych, w czasie których zwiedziła sanatoria i prewentoria w Danii, Szwecji, Francji, Belgii, Szwajcarii i Austrii. Jednocześnie sama cały czas dokształcała się, czytała o specjalistycznych zagadnieniach dotyczących nauczania i wychowania w zakładach leczniczych. Plan Istebnej nie został zrealizowany – państwo podjęło w tej kwestii odmienne decyzje. Konsekwencją jednak tych planów i harcerskiego zaangażowania było inne rozwiązanie. Na Buczu bowiem powstała „klasa zdrowia”, a wkrótce powstały kolejne, niejako zamienne, zakłady leczniczo – wychowawcze z obsadą i planem działania harcerskiego, wspomniane już wcześniej.
Fot. 5 Uczestniczki kursu instruktorskiego dla nauczycielek. Bucze, 1933. Fotografia ze zbiorów Izby Pamięci Hufca Ziemi Cieszyńskiej.
W latach 1932 – 1939 Główna Kwatera Harcerek, we współpracy z Łapińską, zakładała i prowadziła placówki leczniczo-wychowawcze, gdzie praca opiekuńczo-wychowawcza prowadzona była właśnie metodą harcerską. Były to: Prewentorium Dziecięce w Ośrodku Harcerstwa Żeńskiego na Buczu, Prewentorium „Gniazdo Tatrzańskie” w Kościelisku, Zakład Leczniczo-Wychowawczy im. Wojewody I. Manteuffla w Rabsztynie koło Olkusza, Prewentorium w Jaworzu koło Bielska, zakład w Porąbce nad Sołą.
Na Bucze przyjeżdżały dzieci osób bezrobotnych ze Śląska na 4-5 miesięczne kolonie, znajdujące się tam zaś prewentorium działało na rzecz dzieci śląskich, które wymagały leczenia. Odbywały one w Buczu trzymiesięczne turnusy lecznicze, które miały wzmocnić fizyczne siły wśród najmłodszych. Wówczas wypróbowywano właśnie metodę harcerską w wychowaniu i nauczaniu. Organizacja Harcerek brała także udział w szeroko zakrojonej akcji walki z gruźlicą wśród najmłodszych prowadzonej w Polsce w latach trzydziestych.
Fot. 6 Książka pod red. J. Łapińskiej “Książka zastępowej” i jej autorstwa “Harcerka na zwiadach”
Lata II wojny światowej 1939 – 1945 były okresem wzmożenia działań opiekuńczych ze strony harcerek aktywnych w Pogotowiu Wojennym. Służba dziecku była jednym z czołowych jego zadań. Było one wdrażane w życie już we wrześniu 1939 roku. Dział opieki nad dzieckiem podlegał i był osobiście kierowany od pierwszych dni wojny aż do końca okupacji, i chwilę po zakończeniu działań wojennych, przez Komendantkę Pogotowia Harcerek, hm. J. Łapińską, która jeszcze przed 1939 r., zawarła w kierowanym przez siebie ośrodku na Buczu, „Przymierze z dzieckiem”. Próba weryfikacji owego przymierza nastąpiła bardzo szybko. Jeszcze w czasie trwania oblężenia pojawił się problem kalekich dzieci – ofiar działań wojennych, często okaleczonych i pozbawionych kończyn. Dzieci te, już często sieroty, wymagały nie tylko fachowego leczenia, ale także opieki i uwagi. Łapińska wraz z Pogotowiem Harcerek urządziły zakład dla dzieci kalekich/ofiar wojny. W porozumieniu z Polskim Czerwonych Krzyżem, zaczął ów zakład funkcjonowanie w lokalu prywatnej szkoły im. Cecylii Zyberk – Platerówny. Główną kadrę stanowiły harcerki i instruktorki harcerskie, to one dbały o kurację dzieci, rehabilitację, wsparcie psychologiczne. W zakładzie tym pomagano pacjentom i pacjentkom dobrać protezy, a także z pomocą specjalistów i specjalistek – zawód. Zakład istniał do czerwca 1941 roku i cieszył się dużym wsparciem społecznym.
Harcerki głównie w początkach wojny organizowały punkty zbiorcze dla dzieci, które się zagubiły lub zostały opuszczone (między innymi w Inowrocławiu, Starogardzie), ratowały i leczyły gruźlicę (Zakład w Rycicach koło Józefowa – hm. Jadwiga Orłowiczówna). Troszczyły się także o matki z małymi dziećmi (Dom Dziecięcy „Anusia” w Warszawie/Skolimowie – hm. Wiktoria Dewitzowa). Gdy władze okupacyjne zlikwidowały placówki lecznicze dla polskich dzieci, wówczas Pogotowie Harcerek swoją działalność leczniczą ukrywało pod hasłem/kryptonimem „Domów Dziecięcych”. Jeszcze inną formą aktywności harcerek były tzw. ogniska prewentoryjne, domy dziecka i internaty (dla trudnej młodzieży z wojskowych rodzin).
Łapińska jako komendantka Pogotowia Harcerek zajmowała się także działalnością konspiracyjną Organizacji Harcerek. W czasie okupacji uczyła na tajnych kompletach Gimnazjum i Liceum im. Stefana Batorego.
Fot. 7 Józefina Łapińska, http://stanicakaminskiego.pl/jozefina-lapinska
W czasie powstania warszawskiego Łapińska zajęła się zagubionymi dziećmi, razem z nimi trafiła do obozu w Pruszkowie. Po jego opuszczeniu udała się do Krakowa, gdzie podjęła pracę w Radzie Głównej Opiekuńczej w Wydziale Opieki nad Dzieckiem.
Po wojnie nie wróciła do harcerstwa, ale w 1946 roku była jedną z osób, które wraz z prof. Stefanem Szumanem, założyły Towarzystwo Prewentoriów i Domów Dziecięcych. W 1947 przeniosła się z Krakowa do Konstancina, pracowała wówczas w Instytucie Higieny Psychicznej jako kierowniczka Działu Organizacji i Planowania, a następnie w Instytucie Gruźlicy w Oddziale Szkolenia i Oświaty Sanitarnej. Ostatnie lata życia poświęciła na dokumentowanie i zbieranie informacji do historii Organizacji Harcerek i swojej chorągwi. Planowała też napisać życiorysy osób z harcerstwa, z którymi była najbardziej związana. Tego jednak już nie zdołała dokończyć.
Józefina Łapińska całe życie uwielbiała przyrodę i leśne wędrówki, kochała psy i poezję. Zmarła 27 lipca 1986 roku w Konstancinie.
dr hab. prof. UAM Edyta Głowacka Sobiech
WSE UAM Poznań
Dr hab. prof. UAM Edyta Głowacka Sobiech – pedagożka, nauczycielka, historyczka i romanistka pracująca w Zakładzie Historii Wychowania WSE UAM. Badaczka historii kobiet i historii wykluczonych. Wykłada między innymi historię wychowania i pedagogiki specjalnej oraz historię kształcenia specjalnego.
Bibliografia:
Harcerki 1939-1945, Warszawa 1973;
Harcerki 1911-1939. Historia, program, wychowanie, pod red. J. Ranieckiej – Bobrowskiej, Warszawa 1990;
Harcerki 1939-1945. Relacje- pamiętniki, wybór i opracowanie K. Wyczańska, Warszawa 1985;
Łapińska Józefina [w:] Leksykon harcerstwa, pod red. O. Fietkiewicza, Warszawa 1988, s. 242;
Rembalski A., Łapińska Józefina [w:] Harcerski Słownik Biograficzny, pod red. J. Wojtyczy, T. 1, Warszawa 2006, s. 120-123;
Zawadzka A., Dzieje harcerstwa żeńskiego w Polsce w latach 1911-1948/49, Warszawa 2004;
Zawadzka A., Gawędy o tych, które przewodziły, Cz. 1, Warszawa 2001;
http://harcerki.eu
https://kpbc.umk.pl
Opis fotografii:
- Józefina Łapińska jako nauczycielka seminarium nauczycielskiego w Budzentynie (1927 r.), ze zbiorów Muzeum Harcerstwa w Warszawie
- Józefina Łapińska jako nauczycielka gimnazjum w Wieleniu z psem Argusem (1924 r.), ze zbiorów Muzeum Harcerstwa w Warszawie
- Prewentorium Dziecięce w Ośrodku Harcerstwa Żeńskiego na Buczu CZYTAJ
- Grupa przedstawicielek ruchu harcerskiego z 32 państw. Widoczne m.in. Olave Baden-Powell (5. z lewej w pierwszym rzędzie), pani Sabry z Egiptu (4. z lewej) i Olga Małkowska., 6-14.08.1932, Bucze (powiat cieszyński), Narodowe Archiwum Cyfrowe.
- Uczestniczki kursu instruktorskiego dla nauczycielek. Bucze, 1933. Fotografia ze zbiorów Izby Pamięci Hufca Ziemi Cieszyńskiej.
- Książka J. Łapińskiej “Harcerka na zwiadach”. Książka pod red. J. Łapińskiej “Książka zastępowej” Józefina Łapińska CZYTAJ
