,,Ale nie w tym rzecz, aby żyć bez strachu. To niemożliwe. To nauka, jak kontrolować strach i jak być od niego wolnym, w tym sęk”
Veronica Roth.
Dlaczego dla dziecka ze spektrum autyzmu zwykłe sytuacje w domu lub w szkole są często źródłem lęku? To trudne uczucie bywa przyczyną gniewu, frustracji, a nawet agresji. Wpływa negatywnie na umiejętności społeczne dziecka, jego zdolności poznawcze. Lęk i zaburzenia lękowe jako ,,grupa reakcji emocjonalnych mają na ogół zabarwienie przykre, są doświadczeniami uporczywymi, rodzą poczucie irracjonalności i bezradności oraz wiążą się z dokuczliwymi reakcjami fizjologicznymi organizmu”. [1]
Czy obserwując dziecko w jego codziennym funkcjonowaniu, można wychwycić przyczyny lęku oraz skutecznie mu przeciwdziałać? Oto częste źródła lęku oraz praktyczne strategie pomocy dzieciom ze spektrum autyzmu, które doświadczają tego trudnego uczucia.
Lęk spowodowany przeciążeniem sensorycznym
Wpływ integracji sensorycznej na funkcjonowanie codzienne dziecka ze spektrum autyzmu jest kolosalny. Nadmierna stymulacja jego zmysłów na skutek zbyt wielu bodźców z otoczenia może skutkować nasileniem się lęku. Należy zwrócić uwagę, w jakich miejscach dziecko odczuwa lęk. Często są to miejsca hałaśliwe i zatłoczone, np. korytarze szkolne, czy galerie handlowe. Wyzwalaczem lęku mogą być określone dźwięki, oświetlenie (np. lampy jarzeniowe), odzież ( zwróć uwagę na metki, golfy, ciasne skarpetki). Czasem winowajcą jest stołówka, gdzie unoszą się intensywne zapachy lub aromat potraw, do których dziecko czuje obrzydzenie.
Strategie pomocowe, które można wdrożyć, kiedy dzieci boją się z powodu przeciążenia sensorycznego
Każde dziecko reaguje indywidualnie na stymulacje. Pewne złote zasady pozwolą jednak uniknąć eskalacji lęku o podłożu sensorycznym. Należy zwrócić uwagę na natężenie hałasu, migające światła. Zbyt wiele zajęć w ciągu dnia może być dla dziecka silnym przeciążeniem. Kluczowa jest zatem możliwość zregenerowania sił oraz relaks. W życiu młodego człowieka ważna jest również różnorodność doświadczanych bodźców. Człowiek ucząc się reagować na nie, rzadziej będzie narażony na lęk. Dziecko, którego zachowanie zdradza lęk o podłożu słuchowego przeciążenia sensorycznego powinno znaleźć miejsce obok cichego kolegi, z dala od głośnego korytarza szkolnego. Naturalne, przyjazne oświetlenie, maty pochłaniające dźwięk będą wspaniałą pomocą dla dzieci z nadwrażliwością sensoryczną. Apteczka z pierwszą pomocą sensoryczną będzie również dobrym pomysłem na pokonanie lęku. Ulubione faktury, zabawki, piłeczki antystresowe, chusteczka ze znajomym, kojącym olejkiem, czy domowa poduszka, kocyk zabrane w podróż lub do przedszkola pomogą poczuć się bezpiecznie oraz uspokoić się dziecku.
Lęk i bariery komunikacyjne
Brak skutecznej komunikacji u dziecka to brak kluczowej funkcji niezbędnej w realizowaniu jego potrzeb. Zakłócenia w tej ważnej sferze prowadzą do poważnych napięć emocjonalnych, w tym lęku. Zaobserwuj, czy lęk narasta podczas dyskusji w grupie? Może dzieje się tak, gdy dziecko nie jest w stanie zakomunikować czegoś werbalnie? Czasem lęk nasila się, gdy dziecko rozmawia z osobami, które nie są w stanie zrozumieć jego mowy.
Strategie pomocowe dla dziecka z barierami komunikacyjnymi
Musisz pamiętać o tym, aby dostosować komunikaty do indywidualnych możliwości oraz wieku dziecka. Czasem może pomóc zredukowanie komunikatu do kilku krótkich słów, zwłaszcza wtedy, gdy chcesz pomóc dziecku w stresującej dla niego sytuacji. Nie zapominaj jednak, aby dawać dziecku prawidłowe wzorce ładnej i płynnej mowy! Należy być jednak świadomym tempa, w jakim dostarczamy informacji dziecku. Dajcie mu czas na to, aby mogło przetworzyć komunikat. Warto również wykazać się wrażliwością, taktem podczas wypowiadania się przez dziecko – bądźcie cierpliwi, nie poganiajcie go ani nie przerywajcie jego wypowiedzi. Wykorzystajcie kontakt wzrokowy, zwracajcie się do niego bezpośrednio po imieniu. W przedszkolu, szkole warto posadzić dziecko z barierami komunikacyjnymi blisko nauczyciela/nauczycielki oraz upewnić się, że dziecko dobrze zrozumiało wypowiedź.
Lęk przed wykonywanym nowych zadań
Lęk tego rodzaju może dotyczyć wielu sytuacji: podczas zabawy, przed wejściem do szkoły. Obserwując dziecko, trzeba odpowiedzieć sobie na szereg ważnych pytań. Czy lęk nasila się np. podczas wykorzystywania motoryki małej? Często dzieci mają problem z wycinaniem nożyczkami, wiązaniem sznurowadeł. Może lęk ma związek z motoryką dużą? Wtedy zachowania lękowe nasilają się u niego podczas zajęć sportowych. Nowe sytuacje są szczególnie stresujące dla dzieci ze spektrum autyzmu. Stałe schematy, rutyna to elementy, które dają im poczucie bezpieczeństwa. Jak zatem pokonać niechęć do wykonywania nowych wyzwań?
Strategie pomocowe dla dziecka, które boi się nowych zadań
Równowaga między zadaniami łatwymi i trudnymi sprawi, że dziecko szybciej będzie nabywać nowych umiejętności bez lęku. Konieczna jest dobra znajomość dziecka – jego mocnych i słabych stron. Aby dobrze zbilansować liczbę zadań trudnych i łatwych, oprzyjcie się na obserwacji. Dzieci preferują te zadania, które są dla nich wyzwaniem, któremu mogą podołać. Zadania do wykonania dobrze jest skoordynować czasowo. Można przydzielić je o takiej porze dnia, kiedy dziecko jest jeszcze wypoczęte i pełne energii. Złota zasada stopniowania trudności w wykonywaniu zadań ma również kolosalne znaczenie. Uczmy również już małe dzieci, jak prosić o pomoc w sytuacji niepowodzenia, choć nie wyręczajmy ich w wykonywaniu zadań. Czynności samoobsługowe – samodzielne ubieranie butów, kurtki – trwają długo u przedszkolaka. Niemniej warto poświęcić na nie odpowiednią ilość czasu i wykazać się cierpliwością aż dziecko upora się z tymi trudnymi dla niego zadaniami. Warto uwzględnić również zadania, które akcentują mocne strony dziecka tak, aby budować jego pewność siebie.
Lęk separacyjny w spektrum autyzmu
Ten rodzaj lęku jest naturalny na wczesnym etapie rozwoju dziecka. Warto jednak przyjrzeć mu się bliżej, gdy starsze dziecko ze spektrum autyzmu gwałtownie protestuje w sytuacjach rozłąki z mamą (bądź z inną osobą dla niego ważną) i nie uspokaja się, będąc pod opieką kogoś innego. Histeria, płacz w sytuacjach, gdy dziecko zostawiane jest np. w przedszkolu, spowodowane są często tym, że przedszkolak boi się rozłąki, nie rozumiejąc, że to rozwiązanie krótkotrwałe. ,,Lęk separacyjny, który dotyczy ważnego okresu życia, może znacząco utrudnić prawidłowy proces rozwojowy i znacząco pogorszyć funkcjonowanie dziecka”[2].
Strategie pomocowe, które możesz wdrożyć, gdy dziecko ma lęk separacyjny
Rodzic bądź osoba bliska dziecku nigdy nie powinna zostawiać go bez pożegnania. Należy mu spokojnie wytłumaczyć, że rozłąka jest krótkotrwała i wyznaczyć konkretne ramy czasowe, w których zostanie odebrane z przedszkola (po podwieczorku, po leżakowaniu, itp.) Dziecko będzie potrzebować dużo ciepła, cierpliwości i wsparcia, należy jednak pamiętać o tym, aby pożegnania nie przedłużały się. W przeciwnym wypadku dziecko zacznie podejrzewać, że dzieje się coś złego. Warto uścisnąć przedszkolaka, powtórzyć krótko, kiedy po niego powrócimy i pożegnać się. Nauczyciel jest bardzo ważnym partnerem rodzica w socjalizacji dziecka w nowym dla niego środowisku. W okresie przejściowym, przez kilka pierwszych dni warto zaprosić rodzica dziecka z silnym lękiem separacyjnym np. do przedszkola. Aranżowanie sytuacji, kiedy dziecko w bezpieczny sposób odnajdzie się w grupie rówieśniczej, ciekawe dla niego zajęcia – z pewnością pomogą przekierować uwagę wystraszonego dziecka na pozytywne aspekty funkcjonowania poza gronem najbliższej rodziny.
Lęki wizualne i dźwiękowe w spektrum autyzmu
Dzieci w wieku około trzeciego roku życia głęboko przeżywają wizualny rodzaj lęku. Silny niepokój mogą budzić u nich: maski czarownic, twarze starszych ludzi, ciemność, zwierzęta, osoby umundurowane, np. policjanci, żołnierze. ,,Starsze dzieci przeżywają lęki wywołane przez bodźce dźwiękowe, a więc nagły dzwonek do drzwi, nieznany dźwięk telefonu, odgłosy wydawane przez ptaki lub owady. Dzieci obawiają się różnych „dziwnych” postaci: duchów, czarownic, ufoludków, ale także wrażliwe są na bodźce przestrzenne, tak więc boją się, że się zgubią się w dużej przestrzeni, np. w lesie, hipermarkecie i często nie chcą wejść do lasu lub dużego sklepu.” [3] Bogata wyobraźnia dzieci może być przyczyną, dla której boją się one np. poruszającej się firanki, cienia drzewa na ścianie swojego pokoju. Dla dzieci ze spektrum autyzmu niezwykle trudno funkcjonować w świecie, który atakuje zmysły nagłymi bodźcami. Wyzwalaczem lęku może być hałas odkurzacza, gwizdek na placu zabaw, głośny dzwonek na korytarzu szkolnym, czy ostre światło mrugających jarzeniówek.
Strategie pomocowe dla dziecka, które doznaje lęków wizualnych lub słuchowych
Regeneracja w spokojnym otoczeniu, które pozbawione jest stresujących bodźców, przynosi ulgę zestresowanemu dziecku. Dobrym pomysłem są słuchawki wyciszające głośne dźwięki. Coraz więcej przedszkoli i szkół dostosowuje swoje otoczenie do indywidualnych potrzeb dzieci ze spektrum autyzmu. Pokoje wyciszeń, rezygnacja z nagłych i głośnych dzwonków lekcyjnych, ciche godziny w sklepach – to postulaty bardzo ważne dla komfortowego funkcjonowania osób ze spektrum autyzmu. Rodzice mogą pełnić funkcję trenerów dziecka w przezwyciężeniu przez niego lęku. Można spróbować przeprowadzić terapię odczulającą na drażniący dźwięk. Pomocne może okazać się nagranie dźwięku, odtwarzanie go regularnie, na początku cicho. Potem, w miarę oswojenia się dziecka z dźwiękiem można stopniowo zwiększać głośność. Dobrze być przy dziecku w trudnych sytuacjach, wspierać je. Dobrym pomysłem jest pozwolić dziecku przez jakiś czas na unikanie sytuacji budzącej lęk, a następnie pomagać mu oswajać się z nią, np. metodą małych kroków. Można również skorzystać z bajki terapeutycznej odwołującej się do podobnej trudności, odegrać scenki. Należy pamiętać również, że lęk łączy się u dzieci z fazami rozwojowymi. Przeżywane lęki przez młode osoby są związane z fazami rozwoju jednostki. Czego innego boi się niemowlę, inne są lęki dziecka w wieku przedszkolnym, jeszcze inne w wieku szkolnym i w okresie dorastania. Jednakże występowanie tych rodzajów lęków są charakterystyczne dla danego okresu rozwojowego i nie stanowi to zaburzenia, jeśli jego nasilenie i postać nie przekracza określonego poziomu natężenia [4].
Jeśli Twoje dziecko, czy podopieczny ze spektrum autyzmu przejawia objawy lęku, pamiętaj, aby przyjrzeć się dokładnie sytuacjom, w których manifestuje to uczucie. Bywa, że jest to trudne – małe dziecko ma czasem problem z efektywnym werbalizowaniem swoich uczuć. Dokładna obserwacja podopiecznego, jego reakcji, powiązanie sytuacji, które miały wpływ na jego zachowanie są jednak kluczowe do tego, aby uporać się z lękiem. Przed Wami najprawdopodobniej długotrwały proces wymagający cierpliwości i konsekwencji, aby oswoić to trudne uczucie.
Anna Piwowarska
nauczycielka, bibliotekarka, nauczycielka wspomagająca w szkole podstawowej
Tekst publikujemy w ramach współpracy z Dwumiesięcznikiem „Neuro Różnorodni”
Bibliografia
1. Bach-Olasik Teresa, Lęk a rozwój młodzieży // Edukacja. – 1991, nr 1, s. 52-66.
2. Małgorzata Dąbkowska, Lęk separacyjny a historia życia//Katedra i Klinika Psychiatrii Collegium Medicum w Bydgoszczy, UMK Toruń, 2006. http://www.psychiatria.com.pl/artykul.php?a=152
3. Maria Jankowska, Źródła, uwarunkowania i rodzaje lęku u dzieci i młodzieży w aspekcie rozwojowym, Akademia Pedagogiki Specjalnej Warszawa, KWARTALNIK NAUKOWY Fides et Ratio 2(34)2018
4. Obuchowska I. , Jak sobie poradzić z niechcianymi uczuciami. Poradnik dla nauczycieli i wychowawców, Poznań 2001.
