Wisława Knapowska, historyczka, filolożka, nauczycielka i dydaktyczka, urodziła się 7 czerwca 1889 roku w Poznaniu w rodzinie Stanisława, właściciela drukarni i księgarni oraz wydawcy dziennika „Postęp” i Marii z Rzarzyńskich. Ojciec był prezesem Towarzystwa Młodych Przemysłowców, działał w Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół”, kandydował także na posła do Sejmu z ramienia Stronnictwa Ludowego. Matka z zawodu była modystką i prowadziła na Starym Rynku magazyn mody i pracownię kapeluszy. W 1905 roku Wisława wraz rodzeństwem w szybkim czasie straciło rodziców: najpierw zmarła matka, a po tygodniu także ojciec.
Swoją edukację W. Knapowska odbyła w szkole żeńskiej Antoniny Estkowskiej oraz w Wyższej Szkole im. Ludwiki. Była także absolwentką Seminarium Nauczycielskiego, związanego z tą ostatnią placówką. Knapowska ukończyła je w 1909 roku, co dało jej uprawnienia do nauczania w szkole średniej. Pierwszą pracę w charakterze nauczycielki podjęła już w 1909 roku w prywatnej szkole żeńskiej Anastazji Warnkówny w Poznaniu. Porzuciła tę posadę jednak w 1914 roku, gdy placówka przeszła pod niemiecki zarząd. Do 1917 roku pracowała jako nauczycielka prywatna i udzielała jedynie korepetycji. W 1910 roku zapisała się do Królewskiej Akademii Niemieckiej. Uczelnia ta była źle postrzegana przez społeczeństwo polskie. Sama Knapowska nie była z tego po latach dumna, bo pomijała ten element swojej edukacji w kolejno pisanych życiorysach. Z całą pewnością należy ten krok rozpatrywać w kontekście jej trudnej sytuacji rodzinnej i jednocześnie przemożnej chęci dalszego uczenia się. Jak sama napisała w swoim „curriculum vitae” we wrześniu 1945 roku, w okresie sprzed I wojny światowej wyjechała także w półroczu zimowym 1912/1913 roku do Paryża celem pogłębienia znajomości języka francuskiego.
W 1918 roku w Zakładzie Ludwiki złożyła egzamin dojrzałości. W czasie I wojny światowej nadal udzielała lekcji prywatnych oraz prowadziła tajne kursy nauczania, które firmowane były przez kobiece stowarzyszenie „Warta”. W roku 1918/1919 rozpoczęła Knapowska studia w Monachium. Wybrane przez nią kierunki to: historia, historia sztuki oraz filologia romańska. Powróciła do Poznania, gdy tu w 1919 roku rozpoczął swoją działalność Uniwersytet Poznański. Historię nowożytną studiowała pod okiem Kazimierza Tymienieckiego i Adama Skałkowskiego. Studiowała ponadto romanistykę i germanistykę. Knapowska w czasie studiów także pracowała: w Liceum Żeńskim pod wezwaniem Najświętszego Serca Jezusa, prowadziła kursy z języka polskiego i historii dla personelu domu konfekcyjnego, w 1920 roku w Okręgowym Szpitalu Wojskowym brała udział w pogadankach z rannymi żołnierzami.
fot. Fragment Curriculum Vitae Wisławy Knapowskiej, ze zbiorów Archiwum Polskiej Akademii Nauk. Oddział w Poznaniu
W 1921 roku Knapowska złożyła państwowy egzamin dla kandydatów na nauczycieli szkół średnich z historii oraz języków: francuskiego i niemieckiego. Była poliglotką, bo posługiwała się także łaciną, angielskim, włoskim, hiszpańskim i rosyjskim. Tytuł doktora i dyplom ukończenia studiów uzyskała 17 lutego 1923 roku na podstawie pracy pt: „Wielkie Księstwo Poznańskie przed wojną krymską”. Wysoki poziom dysertacji oraz talent dydaktyczny spowodowały, że Knapowska związała się w Uniwersytetem Poznańskim jako wykładowczyni i badaczka, a od 1931 roku pełniła, na zlecenie Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, funkcję kierowniczki ogniska metodycznego dla nauczycieli historii Okręgu Szkolnego Poznańskiego. Uczyła w tym czasie literatury oraz języka francuskiego. Najpierw w gimnazjum żeńskim im. Dąbrówki (1921- 1931), a następnie w gimnazjum im. Generałowej Zamoyskiej (1931-1939). Za pracę w szkole została doceniona przyznaniem Złotego Krzyża Zasługi w 1937 roku.
fot. Uczennice i nauczyciele Państwowej Uczelni Żeńskiej im. Dąbrówki w 1925 roku. Siedzą od lewej: Stanisław Zabrzeski, Jan Nowicki, Maria Zdobnicka, prof. dr Brunon Czajkowski – gospodarz klasy Vb, Klawekówna, Zimmermanówna, Maria Swinarska – przełożona, Stanisław Więckowski – wizytator, dr Wisława Knapowska, E. Mędlewska – Źródło.
Czas II wojny światowej przeżyła Knapowska w Poznaniu. Zajmowała się wówczas tajnym nauczaniem, co zostało poświadczone przez Okręgową Komisję Weryfikacyjną przy Kuratorium Okręgu Szkolnego Poznańskiego w 1946 roku. Knapowska podczas wojny została pozbawiona całego majątku i wyrzucona z mieszkania. Wynikiem tej traumy były zapewne także wiersze, które pisała w dniach oblężenia Poznania. Jak sama zaznaczyła, „pisała je w schronie i stąd posiadają charakter dokumentu chwili”. Do legalnego wykonywania swojego zawodu nauczycielki i naukowczyni powróciła po 1945 roku, w tych samych co wcześniej placówkach (gimnazja oraz uniwersytet).
fot. Legitymacja W. Knapowskiej uprawniająca ją jako nauczycielkę do ulg przejazdowych, ze zbiorów Archiwum Polskiej Akademii Nauk. Oddział w Poznaniu
W 1945 roku habilitowała się w Uniwersytecie Poznańskim i została powołana na docenta etatowego na uczelni. Latem 1947 roku Rada Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Poznańskiego zwróciła się do Ministra Oświaty z prośbą o przyznanie dr W. Knapowskiej etatu docenta. Mianowanie na etatowego docenta UP spowodowało, że Knapowska musiała zrezygnować (de facto została zwolniona) z pracy w szkolnictwie średnim. W grudniu 1954 roku Knapowska uzyskała tytuł zastępcy profesora, zaś w styczniu 1955 roku tytuł naukowy docenta, nadany uchwałą Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej dla Pracowników Nauki. Od lutego tego roku zatrudniona była jako samodzielny pracownik nauki przy Katedrze Historii Polski.
Nieomal przez całe swoje życie była związana z działalnością licznych organizacji i towarzystw: Polskiego Czerwonego Krzyża, Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, Związku Nauczycielstwa Polskiego, Towarzystwa Miłośników Historii Ziem Zachodnich (od 1925 r. Towarzystwo Miłośników Historii) oraz Polskiego Towarzystwa Historycznego. Działała także w Komisji Historycznej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Wisława Knapowska zmarła niespodziewanie 8 maja 1956 roku i została pochowana na cmentarzu jeżyckim w Poznaniu. Nie założyła rodziny i miała dystans do tej sytuacji. W 1951 roku, w ankiecie personalnej bowiem napisała w rubryce „stan majątkowy rodziców męża/żony”: „męża nie mam i nie miałam, więc rodzice męża nie istnieją!”
Witold Jakóbczyk opisał Knapowską jako osobę mądrą i dobrą, którą „(…) do końca życia cechował (…) młodzieńczy entuzjazm, pogoda i optymizm, wielka sumienność w wypełnianiu obowiązków mimo nadwątlonego zdrowia. (…) [której – E.G.S.] szeroka wiedza historyczna i literacka, kultura osobista, staranność pióra i wykładu, umiar i takt w wygłaszaniu sądów i w polemikach, ujmowały nas wszystkich i dawały młodym trudno osiągalny wzór osobowy badacza i nauczyciela. (…) głęboko zrośnięta z tradycjami historycznymi Wielkopolski, oddana służbie narodowi i młodzieży, pełniła swoja misję życiową wytrwale, mimo wielu przeszkód, hamulców i zawodów” [1].
fot. Rodzeństwo Knapowskich, Wisława siedzi pierwsza z prawej, Archiwum rodziny Knapowskich (zbiory i wspomnienia Anieli z Knapowskich Mikołajczyk)
Problematyka związana z edukacją i życiem kobiet nie była Knapowskiej obca. Wątek ten bowiem przewija się w jej spuściźnie naukowej: raz jako głos w dyskusji w odniesieniu do sesji naukowej poświęconej specyfice strajków w zaborze pruskim i wpływie rewolucji na literaturę światową, gdzie podkreślała znaczenie budzącego się ruchu feministycznego oraz emancypującej literatury na postawy młodej generacji, zwłaszcza żeńskiej (twórczość Henryka Ibsena), raz jako nakreślony szkic pogadanek lekcji wychowawczych, gdzie znalazły się takie tematy jak: wybór zawodu, rola przyjaźni w życiu kobiety, solidarność kobieca, rola kobiety w domu, racjonalna dbałość o zdrowie, kultura życia codziennego, rola kobiety w Polsce Ludowej. Była ponadto autorką wspominanej już pracy o dziejach fundacji Ludwiki Radziwiłłowej w Poznaniu, a także biogramu Cecylii Działyńskiej.
Fot. Książka W. Knapowskiej (także jej własność) oraz sztambuch z jej wierszami, Archiwum rodziny Knapowskich (zbiory i wspomnienia Anieli z Knapowskich Mikołajczyk, Zofii Mikołajczyk, Magdaleny z Knapowskich Niziołek)
dr hab. prof. UAM Edyta Głowacka Sobiech
Dr hab. prof. UAM Edyta Głowacka Sobiech – pedagożka, nauczycielka, historyczka i romanistka pracująca w Zakładzie Historii Wychowania WSE UAM. Badaczka historii kobiet i historii wykluczonych. Wykłada między innymi historię wychowania i pedagogiki specjalnej oraz historię kształcenia specjalnego.
Bibliografia:
Archiwum rodziny Knapowskich (zbiory i wspomnienia Anieli z Knapowskich Mikołajczyk, Zofii Mikołajczyk, Magdaleny z Knapowskich Niziołek)
Bromberek B., Spuścizna aktowa doc. Dr Wisławy Knapowskiej, Poznań 1997, maszynopis pracy magisterskiej, Archiwum Polskiej Akademii Nauk. Oddział w Poznaniu;
Chmura-Rutkowska I., Głowacka-Sobiech E., Pierwsze uczone i badaczki Uniwersytetu Poznańskiego w okresie międzywojennym, „Przegląd Wielkopolski” 2019, nr 1 (123), s. 60-63.
Głowacka-Sobiech E., Knapowska Wisława prof. dr hab. – historyk, pedagog, [w:] Uniwersytet Poznański (1919-2019). Luminarze nauki Uniwersytetu Poznańskiego w latach 1919-2019, pod red. Pilarczyk Zbigniew, Wydawnictwo Naukowe UAM (Poznań 2019), ss. 269-277 – CZYTAJ
Głowacka-Sobiech E., Zapomniane uczone Uniwersytetu poznańskiego; doc. Dr hab. Wisława Knapowska-nauczycielka i historyczka (7.06.1889-8.05.1956), „Studia Edukacyjne” 2018, nr 50, ss. 151-158 – CZYTAJ
Grot Z., Wisława Knapowska 1889 – 1956, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza, 1956, T. II, zeszyt 2;
Knapowska Wisława [w:] Słownik Historyków Polskich, Warszawa, s. 231-232;
Spuścizna Wisławy Knapowskiej, Archiwum PAN. Oddział w Poznaniu, sygn. P-III-2;
Spuścizna Wisławy Knapowskiej, Archiwum UAM, sygn. 82/186; 103b/1216; 148/21; 191/25; 103a/106k/969; 15/611/16;
Zubalowa H., Knapowska Wisława [w:] Polski Słownik Biograficzny, tom XIII, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967-68, s. 108-109.
Opis zdjęć:
Portret: Wisława Knapowska, ze zbiorów Archiwum Polskiej Akademii Nauk. Oddział w Poznaniu
1. Indeks Wisławy Knapowskiej, ze zbiorów Archiwum Polskiej Akademii Nauk. Oddział w Poznaniu
2. Fragment Curriculum Vitae Wisławy Knapowskiej, ze zbiorów Archiwum Polskiej Akademii Nauk. Oddział w Poznaniu
3. Uczennice i nauczyciele Państwowej Uczelni Żeńskiej im. Dąbrówki w 1925 roku. Siedzą od lewej: Stanisław Zabrzeski, Jan Nowicki, Maria Zdobnicka, prof. dr Brunon Czajkowski – gospodarz klasy Vb, Klawekówna, Zimmermanówna, Maria Swinarska – przełożona, Stanisław Więckowski – wizytator, dr Wisława Knapowska, E. Mędlewska.
Źródło Cyryl: Wirtualne Muzeum Historii Poznania, https://cyryl.poznan.pl/obiekt/37220/uczennice-i-nauczyciele-panstwowej-uczelni-zenskiej-im-dabrowki-w-1925-roku
4. Legitymacja W. Knapowskiej uprawniająca ją jako nauczycielkę do ulg przejazdowych, ze zbiorów Archiwum Polskiej Akademii Nauk. Oddział w Poznaniu
5. Rodzeństwo Knapowskich, Wisława siedzi pierwsza z prawej, Archiwum rodziny Knapowskich (zbiory i wspomnienia Anieli z Knapowskich Mikołajczyk)
6. Książka W. Knapowskiej (także jej własność) oraz sztambuch z jej wierszami, Archiwum rodziny Knapowskich (zbiory i wspomnienia Anieli z Knapowskich Mikołajczyk, Zofii Mikołajczyk, Magdaleny z Knapowskich Niziołek)
