Jadwiga Falkowska (ur. 13 listopada 1889 w Twerze nad Wołgą, zm. 7 sierpnia 1944 w Warszawie) ps. „Jaga”, „Ludwika”, „Zdzisława”, fizyczka, nauczycielka fizyki i astronomii, działaczka społeczna i instruktorka harcerska, jedna z założycielek polskiego harcerstwa dziewcząt, harcmistrzyni Rzeczypospolitej, asystentka na Politechnice Warszawskiej i na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. Była córką Stanisława Falkowskiego, który był właścicielem apteki i Leontyny z Kraszewskich.
Jadwiga Falkowska, lata młodzieńcze – ŻRÓDŁO
Dom rodzinny Falkowskich przepełniony był atmosferą patriotyzmu i potrzeby służby społecznej, kultywowano w nim postępowe tradycje oraz przywiązanie do języka polskiego i kultury. Jadwiga uczęszczała do Twerskiego Maryjnego Gimnazjum Żeńskiego, gdzie współorganizowała kółko samokształceniowe wśród polskiej młodzieży. Szkołę tę ukończyła w 1908 roku z wyróżnieniem i zdanym dodatkowo egzaminem z łaciny, który dał jej możliwość studiowania we Lwowie. Tam wybrała nauki ścisłe: fizykę teoretyczną i eksperymentalną oraz astronomię. Od 1913 roku kontynuowała studia w Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1911 roku wstąpiła do Organizacji Armii Polskiej i uzyskała tam stopień podoficerski. Wykładała terenoznawstwo na kursach organizowanych przez AP.
Anna Zapaśnikowa i Jadwiga Falkowska, Wilno 1924.
Źródło Muzeum Harcerstwa w Warszawie
W tym samym roku rozpoczęła także przygodę ze skautingiem i została jedną z członkiń pierwszej drużyny żeńskiej, III Lwowskiej Drużyny Skautowej im. płk Emilii Plater, której drużynową była Olga Drahonowska (Małkowska). Wkrótce Falkowska zastąpiła na tej funkcji Olgę i formalnie objęła kierownictwo nad żeńskim skautingiem, koordynowała także prace skautowe dziewcząt w pozostałych zaborach (współpracowała np. z pensją C. Plater- Zyberkówny w Warszawie). Była także z zespole, który zredagował „Skautki Polskie”, pierwszą broszurę, w której określono zasady pracy żeńskich drużyn. Jako skautka Falkowska zmierzyła się z uprzedzeniami i stereotypami społecznymi dotyczącymi wychowania dziewcząt, pisała bowiem:
„Skauting żeński miał do rozwiązania większe znacznie trudności aniżeli męski. Skauting męski nie wysunął nowego ideału człowieka, a raczej dawał nową drogę realizacji, ruch ten nie posiadał więc charakteru rewolucyjnego. Skauting żeński, usamodzielniając dziewczynę, przyłączał się tym samym do ruchu emancypacyjnego kobiet. Nic też dziwnego, że rodziły się wątpliwości, czy rozbudzanie w dziewczęciu aktywności, jak to czyni skauting, uczynienie z niego pełnego, samodzielnego człowieka, nie wytwarza kolizji z jej zadaniami jako żony i matki i tym samym nie przyczyni się do rozbicia rodziny? Czy siła i hart nie są to cechy, które wykluczają miłość do ludzi, zdolność wnoszenia ładu, spokoju i pogody do otoczenia? Kierowniczkom ruchu harcerskiego wydawało się, że nie, że „kobiecość” wyjdzie ze szkoły harcerskiej bez szwanku, a raczej wzmocniona świadomością siły i pełni życia; że wzmożone poczucie obowiązku, pogoda i zaradność wobec przeszkód i niepowodzeń życiowych będzie zawsze czynnikiem w życiu pożądanym” (Grodecka E., Pierwsze ćwierćwiecze harcerstwa żeńskiego. Materiały do historii. Cz. I, s. 63.).
J. Falkowska, Czym są sprawności, Kraków 2020
W czasie I wojny światowej przebywała częściowo w Twerze, gdzie zajęła się nauczaniem oraz zakładaniem drużyn skautowych. W 1915 roku wyjechała do Moskwy, gdzie zajęła się własną edukacją oraz kontynuowała „misję” skautową jako komendantka drużyn żeńskich. Pod koniec wojny, jesienią 1918 roku przyjechała do Warszawy, gdzie rozpoczęła swoją pracę w charakterze asystentki w Politechnice Warszawskiej oraz ucząc w szkołach wieczorowych. Utrzymywała wówczas swoją matkę i siostrę.
Jadwiga Falkowska, Wilno 1924.
Źródło Muzeum Harcerstwa w Warszawie
Jednocześnie pełniła funkcję komendantki okręgu na terenie stolicy. W 1918 roku, po Zjeździe Zjednoczeniowym ZHP, weszła w skład Naczelnej Rady Harcerskiej (późniejsze Naczelnictwo ZHP) oraz prowadziła sprawy programowe w Wydziale Żeńskim NRH (od 1920 roku Dział Metodyki Ogólnej Głównej Kwatery Żeńskiej). W 1920 roku w czasie wojny polsko-bolszewickiej Falkowska pełniła w ramach Pogotowia Wojennego Harcerek służbę przyfrontową.
Druhna Jadwiga Falkowska, komendantka międzynarodowego zlotu harcerskiego w Rybienku nad Bugiem (pow. Wyszków).
Źródło Udostępniła Aldona Nikoniuk – CZYTAJ
Ogólnopolski Zlot Harcerek w Rybienku nad Bugiem, który odbył się w dniach 5 – 20 lipca 1928 r. J. Falkowska pierwsza z lewej.
Źródło Muzeum Harcerstwa w Warszawie
Po wojnie zaczęła pracę asystentki przy katedrze fizyki w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. Tam zaczęła także współpracę z harcerstwem dla dziewcząt, jednocześnie kontynuując prace jako członkini najwyższych władz Związku. Reprezentowała także polskie harcerski w świecie (II Międzynarodowa Konferencja Skautek w Cambridge i III MKS w Foxlease). W 1925 roku wróciła do Warszawy, pracując na Politechnice Warszawskiej. W 1926 roku objęła funkcję Naczelniczki Głównej Kwatery Żeńskiej. W tej roli podjęła współpracę z Jadwigą Zwolakowską w opracowywaniu programów sprawności dla zuchów.
Prezydent Ignacy Mościcki przyjmuje meldunek od druhny Jagi w trakcie trwania
Ogólnopolskiego Zlotu Harcerek w Rybienku nad Bugiem, który odbył się w dniach 5 – 20 lipca 1928 r. Na terenie Zlot na okres dwóch tygodni zjechało się ok. tysiąc harcerek z Polski i z zagranicy (z Rumuni, Czechosłowacji, Niemiec Łotwy) oraz skautek z Anglii i Szkocji.
Źródło Muzeum Harcerstwa w Warszawie
Nie przyjęła oferowanego jej przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego etatu w harcerstwie, bo resztę czasu wypełniała jej praca w szkole w charakterze nauczycielki fizyki w gimnazjum w Wyszkowie nad Bugiem. Ten ogrom pracy ponad siły sprawiał, że Falkowska opuściła Warszawę i od 1927 roku objęła stanowisko nauczycielki fizyki i wychowawczyni I kursu w Seminarium Nauczycielskim w Bodzentynie. W lecie 1928 roku kierowała Narodowym Zlotem drużyn żeńskich w Wyszkowie-Rybienku, a w 1930 roku Zlotem Starszyzny w Kiełpinach. W tym samym czasie zaczęła pracę nauczycielki w Liceum Krzemienieckim, w latach 1933-36 pełniła ponadto funkcję dyrektora internatów tej szkoły. Była zwolenniczką nowych metod nauczania, na przykład planu daltońskiego, który stosowała w Gimnazjum im. T. Czackiego, w Seminarium Nauczycielskim oraz w Pedagogium.
Krzemieniec, Liceum Krzemienieckie – ŻRÓDŁO
Lubiła wprowadzać młodzież w świat fizyki i astronomii, także w trakcie organizowanych przez siebie kółkach samokształceniowych oraz odczytów inicjowanych przez Zjednoczenie Organizacji Społecznych Powiatu Krzemienieckiego. Przez cały swój pobyt w Krzemieńcu Falkowska była członkinią Komendy Wołyńskiej Chorągwi Harcerek. W wieku prawie 50 lat podjęła studia z pedagogiki/psychologii wychowawczej w Uniwersytecie Warszawskim. W latach 1934-1939 kierowała Wydziałem Programowym Głównej Kwatery Harcerek. W momencie wybuchu II wojny światowej była w Warszawie, gdzie współpracowała z Pogotowiem Harcerek Chorągwi Warszawskiej, które pełniły służbę w szpitalu wojskowym. Współpracowała także ze swoim bratem drem Adolfem Falkowskim, który był lekarzem. We współpracy i zgodnie z wolą Józefiny Łapińskiej, komendantki Pogotowia Harcerek, Jaga objęła pod koniec 1939 roku funkcję komendantki harcerstwa żeńskiego w stolicy. W czasie okupacji organizowała dla swoich harcerek kursy drużynowych i podharcmistrzowskie, obozy. Była patronką punktu dożywiania dzieci i młodzieży oraz świetlicy dla najmłodszych. Przyczyniła się także, jako entuzjastka spółdzielczości, do powstania Spółdzielni „Zespół”, która zapewniła harcerkom bazę finansową. Falkowska współpracowała od początku konfliktu także w organizacji wojskowej SZP-ZWZ-AK (służba sanitarna). Jesienią 1942 roku przeszła, po przekazaniu chorągwi Wandzie Kamienieckiej-Grycko, do Wojskowej Służby Kobiet, gdzie była jedną z dwóch zastępczyń szefowej WSK, Marii Wittek, ps. „Mira”. Tam współdziałała z komórką „Pomoc Żołnierzowi” (Biuro Informacji i Propagandy KG AK), gdzie chciała szkolić kobiety pracujące na rzecz PŻ. Jednocześnie przez cały okres okupacji pracowała jako nauczycielka fizyki w przedwojennej szkole im. Anny Wazówny (w okupacyjnej rzeczywistości w zawodowej szkole galanteryjno-konfekcyjnej) oraz kontynuowała swoje studia pedagogiczne (tajne komplety), w trakcie których współpracowała z prof. Sergiuszem Hessenem nad pracą o wkładzie metody harcerskiej do nauk pedagogicznych.
Została rozstrzelana w siódmym dniu powstania warszawskiego przez Ukraińców z brygady RONA. Spoczęła na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.
Jadwiga Falkowska, Teczka Archiwalna, Fundacja Generał Elżbiety Zawadzkiej – ŻRÓDŁO
Była charyzmatyczna, ale nie narzucała nigdy innym własnego zdania. Przemawiała zawsze zwięźle, bez banałów i dygresji, często mówiła o rzeczach niepopularnych w Związku. Była zwolenniczka jego niezależności, przeciwna była podporządkowywaniu harcerstwa celom politycznym. Broniła praw drużyn mniejszości narodowych w ZHP (żydowskich, ukraińskich), obcy jej był wszelki szowinizm i dyskryminacja, zarówno narodowościowa, czy religijna. Niestety rzadko publikowała swoje teksty. Po wojnie planowała założenie w najbardziej zaniedbanej części Polski wielką szkołę, na wzór Liceum Krzemienieckiego. Była życiową ascetką, lubiła góry, sport, towarzystwo innych osób.
Jej ostatnie słowa do harcerek brzmiały: „Pamiętajcie, żebyście zawsze robiły prawdziwe harcerstwo”.
Wspomnienie o Jadwidze Falkowskiej.
Źródło. Skaut. Pismo Koła Harcerek i Harcerzy z Lat Dawnych, 1980 – ZOBACZ
dr hab. prof. UAM Edyta Głowacka-Sobiech
Bibliografia:
Grodecka E., Pierwsze ćwierćwiecze harcerstwa żeńskiego. Materiały do historii. Cz. I: 1911-1914, Wydawnictwo na Tropie, (reprint Oficyna Wydawnicza Impuls), Warszawa 1937
Zawadzka A., Dzieje harcerstwa żeńskiego w Polsce w latach 1911-1948/49, Harcerskie Biuro Wydawnicze Horyzonty, Warszawa 2004
Zawadzka A., Gawędy o tych, które przewodziły, Cz. I, Harcerskie Biuro Wydawnicze Horyzonty, Warszawa 2001
Czarnota W., Falkowska Jadwiga [w:] Harcerski Słownik Biograficzny, pod red. J. Wojtyczy, Muzeum Harcerstwa, Warszawa 2006, ss. 37-41 CZYTAJ WIĘCEJ
Dr hab. prof. UAM Edyta Głowacka Sobiech – pedagożka, nauczycielka, historyczka i romanistka pracująca w Zakładzie Historii Wychowania WSE UAM. Badaczka historii kobiet i historii wykluczonych. Wykłada między innymi historię wychowania i pedagogiki specjalnej oraz historię kształcenia specjalnego.