Niedostosowanie społeczne z definicji to wszelkie formy wadliwego stosunku do innych ludzi wypływające z różnego rodzaju zaburzeń emocjonalnych oraz defektów w tym zakresie [1]. O tym, że uczeń jest niedostosowany społecznie, świadczy zachowanie naruszające społeczne normy i wartości, które nie jest akceptowalne w danym środowisku. Są to wszelkiego rodzaju działania impulsywne, niekontrolowane i agresywne stanowiące zagrożenie nie tylko dla innych, ale i samej jednostki. Ustawa z dnia 26 października 1982 o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. 1982 nr 35 poz. 228) termin demoralizacji odpowiadający niedostosowaniu społecznemu określa jako naruszenie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego, używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia, uprawianie nierządu, włóczęgostwo, udział w grupach przestępczych. Zachowania niezgodne z normami społecznymi są również przedmiotem zainteresowań psychiatrów, którzy nazywają je zaburzeniami zachowania i są wiązane z zaburzeniami struktury osobowości. Definiuje się je jako niepsychotyczny zespół zachowań dzieci i młodzieży, który stanowi odchylenie od oczekiwanego, zgodnego z ogólnie obowiązującymi normami zachowania społecznego [2].
Uczeń niedostosowany społecznie lub zagrożony niedostosowaniem społecznym otrzymuje orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego z poradni psychologiczno-pedagogicznej. Realizuje podstawę programową kształcenia ogólnego określoną dla poszczególnych typów szkół. Dodatkowo szkoła zgodnie z potrzebami ucznia powinna wskazać w IPET zakres współdziałania z instytucjami oraz podmiotami działającymi na rzecz rodziny, dzieci i młodzieży, a także ze specjalnymi ośrodkami szkolno-wychowawczymi, młodzieżowymi ośrodkami wychowawczymi i młodzieżowymi ośrodkami socjoterapii. Natomiast obowiązkiem każdego nauczyciela uczącego jest dostosowanie wymagań edukacyjnych do indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych ucznia. Należy pamiętać, aby klasyfikować trudności wychowawcze i zachowania trudne jako wskazujące na niedostosowanie społeczne muszą występować z dużym natężeniem i częstotliwością. W szkołach nauczyciele i specjaliści mają częściej do czynienia raczej z uczniami z zagrożeniem niedostosowania społecznego.
Uczniów zagrożonych niedostosowaniem społecznym zazwyczaj charakteryzuje nieprzewidywalność reakcji, arogancja, wyniosłość czy drażliwość w kontaktach społecznych, wykazują się brakiem empatii, są nastawieni na wykorzystywanie innych i bezwzględne zaspokojenie własnych potrzeb. Popadają w konflikty z osobami znaczącymi tj. rodzicami, opiekunami prawnymi, dziadkami, nauczycielami czy innymi osobami, które wymagają od nich przestrzegania zasad. A wzorcem mogą być osoby, które nie przestrzegają norm społecznych np. starsi koledzy i koleżanki, grupy przestępcze, kontrowersyjni celebryci czy muzycy. Występują u nich zachowania agresywne werbalne i niewerbalne oraz autodestrukcyjne, a także mają tendencję do wszczynania bójek i awantur z rówieśnikami. Nie przyjmują na siebie winy, nawet w obliczu ewidentnych dowodów. Ich cechą rozpoznawczą jest też nieposłuszeństwo, nie wykonują poleceń w czasie lekcji, nie wypełniają obowiązków i wymagań szkolnych, zazwyczaj ignorują innych, bagatelizują znaczenie ich słów. Częstą kłamią, manipulują, szantażują, obrażają innych, posługują się wulgarnym językiem. Lubią ,,urywać się z lekcji”, początkowo są to zazwyczaj pojedyncze nieobecności na pierwszych czy ostatnich lekcjach lub przedmiotach mniej znaczących tj. muzyka, plastyka, w-f, później w wielu przypadkach zamienia się to w notoryczne uchylanie się od obowiązku szkolnego. Zaczynają także próbować różnych substancji np. palenia papierosów, marihuany, zażywania leków psychotropowych, narkotyków, picia alkoholu. Mogą mieć miejsce również pierwsze, drobne kradzieże oraz niszczenie mienia szczególnie szkolnego, ale nie tylko. Objawiające się pisaniem po ławkach, ścianach, niszczeniem sprzętu na korytarzu, urządzeń na placu zabaw, wykonywaniem napisów na elewacjach itp. Oprócz problemów z zachowaniem wykazują trudności z emocjami, nie potrafią nad nimi panować i ich kontrolować, zauważalne są u nich również znaczące wahania nastroju.
Jednak najczęstszym problemem młodzieży przejawiającej takie zachowania jest całkowity brak motywacji do współpracy z nauczycielami czy specjalistami i brak motywacji do zmiany swojego postępowania. Są całkowicie przekonani o swojej wyjątkowości, przewrażliwieni na swoim punkcie i nadmiernie wrażliwi na jakąkolwiek krytykę, dlatego najtrudniejszym zadaniem jest zmotywowanie ich do zmiany dotychczasowego stylu funkcjonowania i podjęcia przez nich jakichkolwiek działań związanych z edukacją i zdobyciem wykształcenia. Stąd pytanie, czy można i jak można obudzić tą motywację wewnętrzną ucznia czy uczennicy, skoro on albo ona nie wykazuje żadnej chęci? Oto kilka wskazówek do pracy z niepokornymi nastolatkami, których nauczyłam się pracując w ośrodku wychowawczo-opiekuńczym, obserwując doświadczonych wychowawców i które staram się przełożyć na pracę szkolną z nastolatkami.
Kluczowe jest tu zbudowanie relacji pomiędzy uczniem/uczennicą a nauczycielem/nauczycielką, znalezienie wspólnego języka. Młode osoby muszą nam ufać, by podjąć z nami jakikolwiek dialog. W wielu sytuacjach trzeba być aktywnym słuchaczem, delikatnym i dyskretnym, aby nie zawieść już raz zdobytego zaufania. Niezbędny będzie optymizm pedagogiczny, my wychowawcy, wychowawczynie, terapeutki i terapeuci, nauczycielki i nauczyciele nie powinniśmy nikogo przekreślać z góry czy podchodzić do ucznia/uczennicy z irytacją i niechęcią. Każdy zasługuje na kolejną szansę, nie jedną, ale znacznie więcej. Po za tym, negatywne reakcje zwiększają napięcie i podtrzymują negatywną atmosferę. Spokój, opanowanie i cierpliwość pozwolą nam rozpocząć długą i wyboistą drogę prowadzącą do porozumienia. Należy unikać wchodzenia w spór i dowodzenia swoich racji za wszelką cenę. Warto wyposażyć się w umiejętność zdecydowanego i życzliwego działania, jednak często konieczne będzie wstrzymanie się z podejmowaniem kroków natychmiast. Uczniowie sprawiający problemy wychowawcze często potrzebują dojrzeć do podjęcia określonych decyzji i przyjęcia społecznie akceptowalnego zachowania. Najważniejsza jest tu konsekwencja, stanowczość i brak uległości, czyli realizacja z poszanowaniem godności ucznia/uczennicy tego, co się zapowiedziało, to co zostało ustalone. Jasno określone zasady współpracy i postawienie nieprzekraczalnych granic to podstawa. Ale pamiętajmy, by zawsze dotrzymywać słowa, że zasady tak samo nas obowiązują. Dajmy uczniom poczucie bezpieczeństwa i wzór postawy przestrzegającej ustalone wcześniej umowy. Nie zapominajmy o poczuciu humoru, umiejętne jego zastosowanie może pokonać bariery komunikacyjne i opór nieletniego czy nieletniej. Pozwala na nawiązanie kontaktu, a po za tym niewielu z nas lubi sztywność w kontaktach z innymi. Bądźmy elastyczni i kreatywni, starajmy się dopasować do danej sytuacji i potrzeb chwili. To, co sprawdzi się jednego dnia, drugiego może być całkowicie nieskuteczne. Dlatego bądźmy przygotowani na porażkę i szukajmy przyczyn, dlaczego tym razem się nie udało. Elastyczność w pracy z uczennicą czy uczniem zagrożonym niedostosowaniem społecznym polega na otwartości, akceptacji jej/jego i nie osądzaniu, chwaleniu i nagradzaniu nawet najmniejszych postępów w zmianie zachowania. Duże znaczenie ma również empatia czyli ,,wczucie się” w sytuację młodej osoby i umiejętność postawienia się jej sytuacji.
W pracy z uczniem/uczennicą z zaburzeniami zachowania warto wykorzystać elementy muzykoterapii, gdyż muzyka niezależnie od gatunku ma działanie terapeutyczne, dostarcza przyjemności, relaksuje i likwiduje stany napięcia emocjonalnego, działa odstresowująco i kojąco na zmysł słuchu. A teraz kilka słów o tym, jak wykorzystać teksty hip-hopowe, by nawiązać dialog z niepokornym nastolatkiem lub nastolatką i jakie wartości można przemycić w muzyce pełnej wulgaryzmów i mocnych akcentów. Ale czy na pewno? Należy pamiętać, że ten gatunek muzyczny stale się rozwija i zmienia, a w skład społeczności hip-hopowej wchodzi coraz więcej muzyków, o czym świadczą liczne debiuty. Z moich obserwacji wynika, że jest to społeczność niezwykle zróżnicowana, więc nie wszyscy artyści i utwory są godne uwagi. Ale wszystkie zacytowane w tym artykule teksty, możecie bez obaw wykorzystać w waszej pracy.
Może zacznijmy od początku… Rap jest opowieścią pokolenia, które w dużej mierze wychowało się samotnie, z uwagi na różne problemy rodzinne i na własną rękę szukało odpowiedzi na pytania egzystencjalne. Ta muzyka, często imponuje młodym ludziom, gdyż charakteryzuje się spontanicznością, dynamiką i skłonnością do refleksji i stawiania pytań. Młodzi w okresie buntu i dorastania, często czują się osamotnieni, szukają stale jakiś odpowiedzi, drogowskazów, wskazówek, a niekoniecznie chcą polegać na rodzinie czy szkole, gdyż kiedyś te instytucje ich zawiodły. Dla niektórych z nich hip-hop to nie tylko muzyka czy taniec, ale styl życia, jak mówią, niesie ze sobą pewne wartości. Jak rapuje jeden
z ich idoli:
…tylko Bóg wie jeśli jest, którą drogę wybrać. Kroczyć drogą serca i dla ludzi się poświęcać. Dla tych ludzi, którzy chcą twój sen kraść, nic o nas bez nas. Wiesz – trudno by było żyć z hip-hopu. Za naszą wolność, naszą muzykę, za pokój. My, ukryty w mieście krzyk. My, ukryty w mieście krzyk /słowa utworu: ,,Ukryty w mieście krzyk”, Pezet/
I o tych wartościach możemy rozmawiać z naszymi podopiecznymi. Polscy raperzy rapują niemal o wszystkim: rodzinie, ojczyźnie, Bogu, pieniądzach, sławie, wyborach etyczno-moralnych, ale i o biedzie, polityce czy narkotykach. A ich teksty są bardzo emocjonalne i opowiadają o ich przeżyciach i doświadczeniach, zazwyczaj trudnych. Często używają niecenzuralnych słów i obraźliwych określeń, ale nie wszyscy. Odpowiedni dobór tekstów może nieść refleksję również dla nas – ludzi dorosłych w pełni ukształtowanych. Słuchanie wartościowych tekstów hip-hopowych i ich wspólna interpretacja z dzieckiem może być źródłem owocnych rozmów wychowawczych. Zacznijmy od tekstu na temat podstawowej wartości w życiu każdego człowieka tj. rodzinie:
Mamo, nie martw się. By chronić nas, mam jeszcze w sobie wiele sił. Dałbym Ci nieba część. Ten skromny raj, wybacz za cierpienie i wstyd. Zmieniam marzenia w dźwięk. Miliony barw, wszak jesteś częścią każdej z nich. Mamo, nie martw się. Stworzyłaś świat, co mi pokazał, jak chcę żyć /słowa utworu: ,,All my life”, O.S.T.R/
Ale ten tekst jest jeszcze wyjątkowy z powodu tego, że w dalszej jego części twórca wymienia inne wartości, jakie są dla niego najważniejsze, więc pochylenie się nad tym utworem daje nam bazę do całej lekcji wychowawczej na temat hierarchii wartości, nie tylko dla ucznia czy uczennicy z zachowaniami antyspołecznymi, ale całej klasy, więc zacytuję dalszą jego część:
Ambicje, upór, szczerość, wiara. Lojalność, wiedza, talent, miłość, fanatyzm, odwaga. To jest all my life. To jest all my life. To jest all my life. All my life. Klęski, sukcesy, łzy, śmiech, historii saga. Rodzina, krew, biało-czerwona flaga. To jest all my life. To jest all my life. To jest all my life. All my life /słowa utworu: ,,All my life”, O.S.T.R/
Kolejnym ważnym tematem są nasze wybory etyczno-moralne i nasza religia, temat dla wielu dorosłych niezwykle osobisty i delikatny. Wymaga wiele odwagi i doświadczenia, by poruszać go z uczniami i uczennicami, ale może warto, skoro szkoła ma nie tylko uczyć, a wychowywać? Pozostawiam Was z tym pytaniem otwartym i tekstami, które mnie poruszają równie mocno jak zapaleńców hip-hopu, może poruszą Was i młodzież wokół Was?
O wiele trudniej się wspina na szczyty. O wiele łatwiej się spada na glebę. Komu mam zaufać, kiedy płynie łza?. Komu mam zaufać kiedy jestem sam? Komu mam zaufać kiedy tracę grunt? Pomóc może tylko Bóg!/słowa utworu: ,,Kiedy płynie łza” Zbuku, Tau/
A jeśli to mój ostatni dzień na ziemi? Jutro nie otworzę oczu, światło nie rozszerzy źrenic. Jeszcze raz popatrzę na niebo. Zachód słońca mnie rozpromieni i przypomnę sobie dlaczego. Kiedyś tak zechciałem uwierzyć w to, że warto kochać i warto żyć. Warto siebie oddawać tym,
którzy pragną byś obok był. Kiedy każdy opada z sił, każdy dzień daje szanse by świat pozmieniać na lepsze. Wykorzystam okazje dziś, bo mogę nie mieć następnej. y / słowa utworu: ,,Last minute”, Tau/
Oni wszyscy razem to nic. Nie słuchaj ich ocen i bądź niedoskonałym zawsze masz dokądś iść. Kolejny raz spróbować gdzieś znaleźć dom. Wszyscy są zalatani, wciąż masz szansę innym się stać. Teraz znowu cię zrani ktoś, ty otwórz wino i tańcz. Boli przy tym tak wiele spraw. Już nie liczy się stary czas. I teraz musisz to zapomnieć. I teraz musisz to zapomnieć i wstać. /słowa utworu: ,,Zalatani”, Sarius/
Warto interpretując teksty, znaleźć informację na temat życia prywatnego idola czy idolki ucznia lub uczennicy, wiele z tych historii może stać się inspiracją, motywacją do zmiany stylu życia naszego podopiecznego, gdyż wiele z raperów przedstawia trudne dzieciństwo, problemy w życiu dorosłym, z których udało się wyjść, a także wielu coraz częściej rapuje o cierpieniu, niezrozumieniu przez społeczeństwo i pojawiających się stanach depresyjnych. Młody człowiek na zakręcie życiowym może identyfikować się z danym raperem. Co daje nam szansę na poznanie sytuacji życiowej ucznia/uczennicy, poznania jego/jej problemów i trudności z szerszej perspektywy. Poniżej znajduje się fragment niezwykle poruszającego utworu, opowiadający o rodzinie destrukcyjnej, która wpłynęła na życie obecnie bardzo popularnego rapera i popchnęła go do zmian.
W domu nie było za wiele, dlatego czułem się gorszy. Tata wyjechał do Niemiec, zarobić miał parę złotych. Zanim pojechał to wracał po pracy zmęczony, a ja z balkonu go wypatrywałem, liczyłem te samochody. Taty autobus zazwyczaj był pusty, a już na pewno po pensji. Dwieście dwudziesty drugi i trzeci samochód, zaraz się ściemni. Wracał pijany, bolało, co ja tam mogłem rozumieć. Koledzy z ojcami bawili się super, a ja ocierałem z łez buzię. Pojechał, pisał i dzwonił, później już rzadziej i rzadziej. A ja na zewnątrz się wciąż uśmiechałem, nie chciałem się rozpaść przy klasie. /słowa utworu: ,,Smutek”, Kękę/
Autorzy tekstów hip-hopowych bardzo często podchodzą refleksyjnie i emocjonalnie do swojego życia, a także zachęcają swoich słuchaczy również do pozytywnych zmian i nie dotyczy to tylko samego postępowania, ale życia zgodnie z samym sobą, ze swoimi przekonaniami i wartościami, jak we fragmentach zacytowanych poniżej:
Odstaw wódkę, zgaś szluga, wszyscy dawno już poszli, Ty zostałeś, wciąż za plecami słyszysz ”dorośnij”. Możliwości masz wiele, czas się bracie ogarnąć, Spojrzeć w lustro i wziąć za siebie odpowiedzialność. Nic za darmo tu nie ma, lecz nie wszystko stracone, Jak nie dziś, no
to kiedy jest właściwy moment? /słowa utworu: ,,Kiedy jak nie dziś”, Chada/
Jutro krzyczy do nas siema, dzisiaj wali nas po mordzie. Wczoraj to historia tak jak za szerokie spodnie. Teraz jedno co się liczy to żyć z samym sobą w zgodzie i by dalsze życiorysy już pisały się spokojnie. Nawiązać dialog, rodziny nie wybierasz. I nie jeden pewnie by chciał urodzić się jeszcze raz. Zawsze może być gorzej, wszędzie dobrze gdzie nas nie ma. /słowa utworu ,,Bez strachu”, Paluch/
Czasem mówią ci, że nie dasz rady, a ich słowa lecą w dół jak wodospady. Unieś w górę się ponad swoje wady. Możesz zdobyć cały świat, nie będąc doskonałym. /słowa utworu: ,,Wodospady”, Popek, Matheo/
Raperzy skupiają się również na wartości samego człowieka, podkreślają jego znaczenie, co może posłużyć w pracy z naszym podopiecznym nad poczuciem własnej wartości i samooceny, które u uczniów i uczennic z niedostosowaniem społecznym są bardzo zaniżone. Powodem jest głównie nieumiejętność sprostania oczekiwaniom społecznym. Uczniowie i uczennice z tym problemem często nie są lubiani przez swoich rówieśników i rówieśnice, a także przez samych nauczycieli i nauczycielki, czują się wyobcowani i samotni, co wyrażają w sposób bardzo nieprzyjemny dla całego otoczenia. Pozytywne komunikaty i pochwały za nawet najmniejsze zmiany i drobne sukcesy mogą przynieść zamierzony efekt. Podobnie jak praca z poniższym tekstem:
Jakiś element nas, gdy wrastamy w materię. Budzi w nas gniew, bo podświadomie każdy z nas wie, że jesteśmy jak wiatr, który wieje gdzieś wysoko ponad koronami drzew. Tyle rzeczy w nas pompuje zwątpienie tak głośna, a krew pompuje tlen tak cicho, że ciężko nam uwierzyć w to, że największy skarb dostajemy za friko. Może zrozumiesz to wszystko już dziś. Może jutro i może przyjdzie to z trudem. Ale gdy już odkryjesz swą naturę. Pisz mail, zbij mi pięć, mówiąc: "Jestem cudem! Ja jestem siewcą! Dobrzy ludzie ze mną dobre ziarno idą siać. Rzucamy je w ciemność, mając pewność, że komuś może światło dać. /słowa utworu: ,,Siewca”, Zeus/
Biorąc pod uwagę fakt, że język niektórych raperów bywa niezwykle poetycki warto wykorzystać go do wzbogacenia słownictwa uczniów oraz rozwijania wyobraźni i postawy twórczej. Teksty utworów muzycznych możemy wykorzystać również do przeprowadzenia ciekawych i nieoczywistych zajęć językowych, które będą atrakcyjne dla całej klasy, a niekoniecznie dla tych zafiksowanych na punkcie hip-hopu. Wskazywanie części mowy czy części zdania będzie o wiele bardziej przyjemne, gdyż będzie to coś nowego. Na podstawie tych utworów można też poznawać środki stylistyczne, gdyż zawierają one wiele przenośni, porównań, epitetów czy neologizmów, a nawet możemy wytłumaczyć na ich przykładzie czym jest oksymoron. Poniżej barwne fragmenty tekstu, które bez oporów możemy wykorzystać na lekcji języka polskiego:
Szukając siebie przy księżycu, rozmyślam. Na morzu gwiazd wypatruję swoją przystań. Pragnę wyznań, mało kto mnie rozumie. Tylko ta kartka umie słuchać, nikt inny nie wie, co czuję. Za mocno się przejmuję ogromu szczęścia szansą. Czy mnie zaakceptujesz, gdy inni tym pogardzą? Czuję presję, gdy zamykam sesję. Ścieka z pergaminu krew literki wycięte w mięsa kęsie. Ten rytm to moje serce. /słowa utworu: ,,Sentymentalnie”, Kali, Gibbs/
Ile deszczu musi spaść, by brat oczyścić Ziemię? Ile wersów musisz znać, by raz spojrzeć na siebie? Ile grzechów kusi nas, by świat spełnił marzenie? Ile szczęścia może dać jedna chmura na niebie? Mówiłaś mi, bym przestał palić, że za dużo śpię, a w modzie energia na fali. I wszystko sięga granic, nawet styl życia jak mój. Wybacz, nie chcę być inny, by iść po omacku. Mikrofon jak harpun, choć fach mój producent. Nie mówmy o blasku, bo brak tu go w sztuce. Póki co wciąż się uczę, ogarniam człowieczeństwo, choć czasami najpiękniejsza prawda to szaleństwo. Gdzie kłamca i szyderstwo? Mówiłaś mi, że takim wszystko jedno: ból, gniew, agresja. Ja wiem: zazwyczaj dobro przyciąga przeciwieństwa. /słowa utworu: ,,Mówiłaś mi” , O.S.T.R./
Tak naprawdę, możliwości pracy z tekstem jest wiele, ogranicza nas tylko nasza kreatywność, ale szczególnie przydatne wydaje się wykorzystanie hip-hopu do poprawienia relacji rówieśniczych uczennicy czy ucznia niedostosowanego społecznie z pozostałą częścią klasy. Możemy poprosić ją lub jego o zaprezentowanie swojego zainteresowania przed klasą i wspólnie wysłuchać kilku utworów lub namówić ją czy jego do zinterpretowania ulubionego tekstu bądź nawet przeczytania go. Oczywiście, wcześniej powinniśmy sprawdzić, czy nadaje się pod względem występowania niecenzuralnych słów. Czasem może zdarzyć się tak, że uczennica czy uczeń również będzie chciał stworzyć swój własny utwór, co umożliwi jej czy jemu ,,otwarcie się” przed nami, a nam przyniesie to niezbędną wiedzę na temat przyczyn nierespektowania zasad społecznie akceptowalnych. Każde z takich działań jest tworzeniem możliwości odnoszenia sukcesów na terenie klasy i szkoły, co również przyczynia się do wzrostu samooceny uczennicy i ucznia oraz budowania pozytywnych relacji z rówieśnikami.
Praca z uczennicami i uczniami z niedostosowaniem społecznym wymaga od nas wiele energii, zaangażowania, jest niezwykle trudna i nie zawsze przynosi efekty, ale zawsze powinniśmy próbować nawiązać nić porozumienia, znaleźć ,,coś”, co nas połączy. A tym łącznikiem może być muzyka, niekoniecznie hip-hop. Dajmy naszym podopiecznym niezależnie od trudności, z jakimi się zmagają czy stopnia niepełnosprawności możliwość dzielenia się swoimi pasjami i zainteresowaniami. Czasem pozwólmy, by lekcja, zajęcia rewalidacyjne , apel szkolny czy impreza klasowa przebiegła w sposób niekonwencjonalny. Podążajmy z duchem czasu niezależnie, w jakiej szkole czy placówce pracujemy i nie bójmy się wyzwań. Mam nadzieję, że udało mi się zaciekawić Was muzyką, które niekoniecznie znalazłaby się na belferskiej liście przebojów.
Agnieszka Krupa-Wiśniewska
nauczycielka współorganizująca kształcenie w szkole podstawowej,
Przypisy:
[1] J. Różańska-Kowal, Motywacja zachowań prospołecznych i antyspołecznych nieletnich, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2009, s. 48.
[2] Tamże, s.49.
Źródła:
1. P. Kaca, Hip-Hop jako narzędzie resocjalizacji młodzieży, NOVAE RES, Gdynia 2014.
2. R. Opora, Resocjalizacja, wychowanie i psychokorekcja nieletnich niedostosowanych społecznie, Impuls, Kraków 2013.
3. L. Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, APS, Warszawa 2000.
4. J. Różańska-Kowal, Motywacja zachowań prospołecznych i antyspołecznych nieletnich, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2009.
5. Ustawa z dnia 26 października 1982 o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. 1982 nr 35 poz. 228 https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19820350228
6. Słowa utworów piosenek hip-hopowych pochodzą z strony internetowej https://www.tekstowo.pl/
Agnieszka Krupa-Wiśniewska
nauczycielka współorganizująca kształcenie w szkole podstawowej,
Artykuł ukazał się w 4 numerze dwumiesięcznika Neuroróżnorodni.
Cały numer do pobrania za darmo: https://alen961.wixsite.com/neuroroznorodni/czasopismo
